3.4.7. Đại não và các dây thần kinh não

a/. Đặc điểm cấu tạo đại não

a/. Đặc điểm cấu tạo đại não

a.1 Cấu tạo ngoài

Đại não là phần não cùng, được phát triển mạnh nhất, chiếm toàn bộ khối lượng và thể tích não bộ.

Đại não gồm 2 nửa trái, phải đối xứng qua rãnh liên bán cầu với 3 mặt : mặt trên, mặt dưới, mặt trong. Trên bề mặt đại não có các khe, các rãnh ăn sâu vào trong chia bề mặt đại não thành các thuỳ, các hồi não.

Mặt trên có 3 khe là khe Sylvius (khe bên); khe Rolando (khe giữa); khe thẳng góc ngoài (khe đỉnh thẩm), chia mặt ngoài thành 4 thùy: thùy trán, thùy đỉnh, thùy chẩm, thùy thái dương. Mỗi thùy lại có các rãnh chia các thùy thành các hồi não. Cụ thể là:

- Thùy trán: Có 4 hồi não: hồi não trán lên, HNT1, HNT2, HNT3.

- Thùy đỉnh: Có 2 rãnh chia thành 3 hồi: hồi đỉnh lên; HĐ1 và HĐ2.

- Thùy chẩm: Có 3 hồi: hồi chẩm1, HC2, HC3.

- Thùy thái dương: Có 3 hồi: hồi thái dương1, HTD2, HTD3

Mặt trong có 3 khe: khe dưới trán, khe thẳng góc trong, khe cựa. Ba khe này chia BCĐN thành 5 thùy: thùy vuông, thùy viền, thùy chêm, thùy thái dương.

Mặt dưới có 2 khe là khe Bisa, khe sylvius, chia mặt dưới thành 2 thùy: thùy ổ mắt (ở phía trước) và
thùy thái dương - chẩm (ở phía sau).



a.2. Cấu tạo trong

Bổ dọc đại não, quan sát thấy có 2 phần: phần chất xám và phần chất trắng. Ngoài ra bên trong có não thất bên (gồm não thất I và não thất II)

+ Phần chất xám. Phân bố tập trung ở phần vỏ bán cầu đại não. Phần còn lại là các nhân nền như nhân đuôi, nhân bèo, nhân trước tường và thể hạnh nhân. Trong đó nhân đuôi và nhân bèo là trung khu dưới vỏ cao nhất, điều hòa nhiệt và các chức năng dinh dưỡng khác.

Vỏ bán cầu đại não có 14 – 17 tỉ nơron với hình dạng, kích thước, mật độ và hướng đi khác nhau, làm thành lớp vỏ BCĐN với độ dày mỏng khác nhau, trung bình 2 – 3 mm, gồm 6 lớp nơ ron:

- Lớp bề mặt ngoài: ít nơ ron.

- Lớp hạt ngoài: gồm những nơ ron hình hạt, hình tháp nhỏ.

- Lớp nơ ron hình tháp: gồm các nơ ron hình tháp.

- Lớp hạt trong: gồm các nơ ron hình sao nhỏ.

- Lớp nơ ron hạch: gồm các nơ ron có đột trục dài đi ra tận miền ngoài.

- Lớp nơ ron đa hình: Gồm các nơ ron hình tháp, hình thoi.

Các nơron ở các lớp 1, 2, 3, 4 có nhiệm vụ liên lạc giữa các đường hướng tâm từ các phần dưới của hệ thần kinh lên các vùng khác nhau của vỏ não.

Các nơron ở các lớp 5, 6 có nhiệm vụ dẫn truyền các xung thần kinh theo sợi li tâm đến các nhân ở não và tủy sống.

+ Phần chất trắng: nằm dưới chất xám tạo thành khối dày đặc, bao gồm hệ thống các sợi liên hợp cùng bên, các sợi liên bán cầu, các sợi dẫn truyền li tâm và hướng tâm. Trong đó hệ thống liên bán cầu là lớn nhất, tạo thành thể chai. Phía dưới thể chai có một bó sợi chất trắng khác là tam giác não. Các sợi trong chất trắng có nhiệm vụ khác nhau:

- Sợi liên hợp cùng bên : nối các phần của vỏ cùng một bên bán cầu.

- Các sợi liên bán cầu: Nối hai phần đối xứng của bán cầu đại não, trong đó thể chai là bó sợi lớn nhất.

- Các sợi dẫn truyền li tâm: Là những sợi đi ra khỏi giới hạn của bán cầu đại não, làm nhiệm vụ liên hệ hai chiều giữa vỏ não với các phần dưới của thần kinh trung ương

+ Não thất bên: là 2 khe hẹp nằm trong khối chất trắng của 2 bán cầu đại não gọi là não thất I và não thất II. Nó thông với não thất III của não trung gian, trong chứa đầy chất dịch (dịch não tuỷ)

b/. Chức năng của đại não

Vỏ đại não là trung khu của cảm giác và vận động có ý thức, trung khu của trí nhớ, của trí khôn và khả năng tư duy.

Với 6 lớp nơ ron, phân thành 52 vùng (trung khu) chức năng, mỗi vùng đảm nhận một chức phận nhất định. Các vùng này được phân thành 2 loại vùng: vùng cảm giác và vùng vận động.

+ Vùng cảm giác: tiếp nhận các xung động từ cơ quan thụ cảm của cơ thể, gồm một số vùng quan trọng sau:
- Vùng cảm giác thi giác nằm ở thuỳ chẩm, có nhiệm vụ tiếp nhận xung động từ cơ quan thụ cảm thị giác, cho ta cảm giác ánh sáng và nhìn thấy được vật

- Vùng cảm giác thính giác, nằm ở thuỳ thái dương, có nhiệm vụ tiếp nhận xung động từ cơ quan thụ cảm thính giác, cho ta cảm giác về âm thanh, tiếng động

- Vùng cảm giác khứu giác, nằm ở thuỳ thái dương, có nhiệm vụ tiếp nhận xung động từ cơ quan thụ cảm khứu giác, cho ta cảm giác về mùi.

- Vùng cảm giác vị giác, nằm ở hồi đỉnh lên, có nhiệm vụ tiếp nhận xung động từ cơ quan thụ cảm xúc giác, cho ta cảm giác đau, nóng lạnh, cảm giác bản thể.

+ Vùng vận động bao gồm:

- Vùng vận động tuỳ ý, nằm ở hồi trán lên, chi phối vận động theo ý muốn của nửa thân đôi diện

- Vùng tiền vận động, nằm ở thuỳ trán bên, chi phối vận động không ý muốn (vận động không tuỳ ý)

- Vùng hiểu tiếng nói, nằm ở thuỳ thái dương trái (đối với người thuận tay phải), hoặc nằm ở thuỳ thái dương phải (đối với người thận tay trái). Ngoài ra thuỳ thái dương còn liên quan đến chức năng nhớ và với các giấc mơ

- Vùng hiểu chữ viết, nằm ở thuỳ chẩm

- Vùng vận động nói và vận động viết, nằm ở thuỳ trán lên, giúp ta vận động nói và vận động viết

c/. Các dây thần kinh não

Gồm 12 đôi dây xuất phát từ mặt dưới của bộ não (trừ đôi số 4 xuất phát từ mặt lưng của não giữa). Các dây thần kinh não có 3 loại: dây thần kinh vận động, dây thần kinh cảm giác và dây thần kinh pha.

+ Đôi số I (dây thần kinh cảm giác khứu giác), bắt nguồn từ các nơ ron khứu giác của niêm mạc mũi. Các nhánh trong của nơron khứu giác kéo dài ra tạo thành sợi thần kinh khứu giác. Các sợi này liên kết với nhau rồi chui qua xương sàng để vào xoang sọ.

+ Đôi số II (dây thần kinh cảm giác thị giác), bắt nguồn từ các tế bào hạch của võng mạc. Sợi trục của các nơ ron này tạo thành dây thần kinh thị giác và được coi là bó thị giác. Một phần sợi thần kinh của bó thị giác sẽ bắt chéo nhau để tạo thành chéo thị giác tại não giữa. Sau khi bắt chéo, toàn bộ các sợi thần kinh thị giác sẽ tới thể gối của vùng đồi thị. Một phần sợi thần kinh của bó thị giác kết thúc tại 2 củ não sinh tư để tham gia thực hiện các phạn xạ vận động thị giác

+ Đôi số III (dây thần kinh vận nhãn chung), là một dây pha, có nhân nằm trong não giữa. Các sợi hướng tâm của nó xuất phát từ các cơ quan thụ cảm của mắt. Các sợi li tâm của nó điều tiết hoạt động của cơ nhãn cầu, chuyển động của con ngươi, của các mi mắt.

+ Đôi số IV (dây thần kinh cảm động), là một dây pha. Các sợi li tâm điều tiết vận động cơ cầu mắt. Các sợi hướng tâm cũng xuất phát từ các bộ phận thu cảm của cơ cầu mắt (cơ chéo trên)

+ Đôi số V (dây thần kinh sinh ba hay tam thoa), là một dây pha, có nhiều nhóm nhân nằm từ não giữa tới hành tuỷ. Các sợi vận động của đôi dây thần kinh này bắt nguồn từ nhân vận động nằm trong cầu não. Các sợi cảm giác của đôi dây thần kinh này là rễ của các nơ ron giả đơn cực trong hạch Gaxeri. Từ hạch này sẽ cho ra 3 nhóm sợi thần kinh cơ bản của dây thần kinh tam thoa là: Nhóm sợi thần kinh thuộc nhánh thị giác điều tiết hoạt động cảm giác của nhãn cầu, mi mắt; Nhóm sợi tạo thành thần kinh hàm trên, gồm nhiều nhánh nhỏ, điều tiết cảm giác của răng hàm trên, niêm mạc và vùng da môi trên, da mi dưới, xoang hàm; Nhóm sợi tạo thành thần kinh hàm dưới là một dây pha có sợi vận động và cảm giác điều tiết hoạt động các cơ vòm họng, cơ dưới hàm, cơ dưới lưỡi.

+ Đôi số VI (dây vận nhãn ngoài), là một dây pha, có nhân nằm trong cầu não. Các sợi vận động của dây thần kinh này điều tiết cơ thẳng bên của mắt. Các sợi cảm giác cũng xuất phát từ các bộ phận thụ cảm của cơ này.

+ Đôi số VII (dây thần kinh mặt), là một dây pha, bao gồm sợi cảm giác, sợi vận động và sợi đối giao cảm. Nhân của đôi dây thần kinh số VII có các nhánh cảm giác để điều tiết hoạt động của tuyến nước bọt, đảm bảo cảm giác vị giác cho nửa ngoài của lưỡi; các nhánh vận động chi phối sự hoạt động của các cơ mặt…

+ Đôi số VIII (dây thần kinh cảm giác thính giác), gồm 2 nhánh: nhánh ốc tai và nhánh tiền đình, giúp tiếp nhận cảm giác âm thanh và thăng bằng

+ Đôi số IX (dây thần kinh lưỡi hầu), là một dây pha, gồm các sợi hướng tâm tiếp nhận các thông tin cảm giác từ lưỡi. Các sợi li tâm điều tiết hoạt động cơ trâm - móng, của tuyến mang tai.

+ Đôi số X (dây thần kinh phế vị hay dây thần kinh mê tẩu), là một dây pha, gồm các sợi cảm giác, sợi vận động và sợi đối giao cảm có nhân nằm trong hành tuỷ, có nhiệm vụ điều tiết hoạt động của cơ thanh quản, cơ vòm, thực quản, tim, động mạch chủ, phổi và các tạng trong khoang bụng

+ Đôi số XI (dây thần kinh gai sống cổ), là dây thần kinh vận động, chi phối sự hoạt động của các cơ vùng cổ.

+ Đôi số XII (dây thần kinh hạ thiệt hay thần kinh dưới lưỡi), có nhiệm vụ điều tiết sự vận động cơ lưỡi.